آذربايجان و بابك حركاتي

يازاني : حسن صفري - تبريزدن

بابك و آلدونلار حركاتي آذربايجان تاريخينين اَن پارلاق مبارزه و قهرمانليق دؤرلريندن بيري ساييلير. لاكين آذربايجان تاريخينين بير چوخ دؤرلرينه مناسبتده اولدوغو كيمي بو دؤرو ده غرضلي فارس و عرب تاريخچي لرينين بير سيرا تحريف و اويدورمالارينا معروض قالميشدير. بو تحريفلرين بير حيصه سي عرب خلافتينين ايدئولوژيياسي ايله باغلي دير . بئله كي , بابك و آلدونلار مسلمان و شيعه اولدوقلاري حالدا خلافت اونلاري خرمدين , كافر و آتش پرست آدلانديريب . بو ايسه خلافتين كؤنوللو اسلام فدايلريني محاربه يه جلب ائتمك خاراكتئري داشيميشدير. ديگر طرف و اويدورمالارا ايسه قاتي ايرانچيلار طرفيندن آپاريليب . اونلار اؤز غرضلي مقصدلري اوچون آذربايجان اهاليسي و بابكين فارس كؤكلو حتي , مزدكي اولمالاريني ادعا ائديرلر. لاكين موجود فاكتلار هر ايكي غرضلي و يانليش وئرسياني رد ائدير .فارس شووونيستلرينين ايره لي سوردويو يانليش وئرسياني رد ائتمه يه آذربايجان اهاليسي نين سوْي كؤكونه دقت يئتيرمك كيفايت ائدر . اونا گؤره ده مسئله يه هر طرفلي آيدينليق گتيرمك اوچون بير مقاله ده هم آذربايجان اهاليسي نين قديم سوْيكؤكونو آراشديرماق , هم ده آلدونلارين تورك و مسلمان اولمالارينا آيدينليق گتيرمك مجبوريتينده اولدوق.

هله آرياليلارين بؤلگه ميزه گلمه سيندن چوْخ – چوْخ قاباق تورك طايفالاري آذربايجاندا ياشاييبلار. آراز اوغلو « مختصر آذربايجان تاريخي » آدلي اثرينده آككاد و شومئر منبع لرينه اساسلاناراق يازير: « آذربايجان تورپاقلاريندا تورك حاكميتي ميلاددان قاباق 4000 ايل اوللره گئديب چيخير. بو منبع لرده خصوصي ايله آراتتاليلار , قوُتلار ( قوتي لر) , لوللوبيلر و خورري لر حاققيندا معلومات وئريلير. 1

« آسسور و اورارتو منبع لري ميلاددان قاباق 14- نجو يوزايلليكدن يئنه ميلاددان قاباق بيرينجي مين ايللييين اوللرينه كيمي آذربايجاندا « توُروك » و يا « توُروكي » لرين آديني چكير .ز.يامپوْلسكي بو سندلره اساسلانيب بيلديرير كي , آذربايجاندا , اورمو گؤلو اطرافيندا ميلاددان قاباق 14- نجو يوز ايلليكده يعني 3500 ايل قاباق توركلر ياشاميشلار.

فريدون آغاسي اوغلو « آذر خالقي» آدلي اثرينده آسسور منبع لرينه اشاره ائده رك قديم آذربايجان اراضيسينده آس ,آز ,آذاري ائتنونيم و تورونيملرينين اولدوغونو سؤيله يير . او , همين تورك بويلارينين آديني مختليف تورك آبيده لرينده چكيلدييينه اشاره ائدير. آذربايجاندا توركلرين قديم دؤرلردن ياشاماسيني ثبوت ائدير.3

فريدون آغاسي اوغلو ائله جه ده قديم دؤر آسسور ,اورارتو و آككاد ميخي يازيلارينا اساسلاناراق آذربايجاندا كوُمان , قاشقاي , توُروك , سوْبار , سوْ, زنگي و ساير تورك ديللي طايفالارين ياشاماسيني ثبوت ائدير.

هئرودوت ايسه 2500 ايل قاباق آراز چايي اطرافيندا تورك طايفالارينين اولماسينا اشاره ائدير.4

اسلام دورونه عايد عرب , فارس قايناقلاريندا دا آذربايجانين توركلرين اؤلكه سي اولماسينا داير ده يرلي معلوماتلار موجوددور.

طبري اؤز تاريخ اثرينده اسلامدان قاباق آذربايجاندا توركلرين وارليغيني قيد ائدير. هشام ابن كلبي نين فيكرينجه , رائش ابن قيص ابن صبا ... يمنين پادشاهي ايدي و اونون پادشاهليغي منوچهر دؤرونه تصادف ائديردي. اونون سركرده لرينين دوستلاريندان بيري شمربن عطاف آذربايجاندا توركلره يوروش ائتدي .يوروشده هر ايكي طرفدن چوخلو اؤلن و اسير دوشن اولدو و او باشينا گلنلري داش كيتابه يه يازديردي. بو داش عابيده سي آذربايجان اولكه سينده مشهوردور.

حمزه اصفهاني ( هجري 270 – نجي ايل ) ده « پيغمبرلر و شاهلار تاريخي » آدلانان اثرينين 131 – نجي صحيفه سينده رائش ين آذربايجاندا توركلرله دؤيوشونه اشاره ائدير.

محمد عوفي ايسه « جوامع الحكايات و لوامع الروايات » آدلي اثرينده عمربن عبدالعزيز ين خلافتيندن ( هجري قمري 99 – 101-نجي ايللر) دانيشاركن همين دؤرده 20 مين آذربايجان توركونون عصياني و اونلارين دؤرد مين عرب قوشونو ايله دؤيوشمه سيندن صحبت آچير.

ابو علي محمد بلعمي ده يازير: « ... آذربايجانا داخيل اولدو . بو يورد توركلرين الينده ايدي , اونلاري مغلوب ائتدي .

خليفه معاويه, عبيددن سوروشور : « تورك و آذربايجان ندير؟ عبيد جاواب وئرير : - اي امير المومنين , بونلارين هر ايكيسي اونلارين ( توركلرين ) اؤلكه سيدير ».

بوندان باشقا دؤرد مين آذربايجان توركو ساساني قوشونوندا موجودايدي و قادسيه دؤيوشونده ساساني باش كومانداني رستم فرخزاد اؤلدوكدن سونرا مسلمانلارين باش كومانداني. سعد ابن وقاص لا صلح باغلاديلار. لاكين اونلارين آذربايجانا قاييتماغا اوزلري اولمادي ،اطرافدا، او جمله دن كوفه ده مسكونلاشيب حضرت علي خاندانينين مهربانليغي نتيجه سينده مسلمان اولوب الحمرا (آلدونلار) آدلانديلار.آلدونلارهله حضرت علي نين دؤرونده مختليف محاربه لرده اشتراك ائتديلر. كربلا فاجعه سينده ايسه اونلارين 10-12 نفري اشتراك ائتميشدير. امام حسين ين قطله يئتيريلمه سيندن سونرا انتقام آلماق مقصدي ايله آذربايجان آلدونلاري«مختار ابن عبيد ثقفي نين عصيانينا قوشولدولار. آذربايجان توركجه سي ايسه مختارين قوشونوندا حاكيم ديل ايدي «اخبار الطول» اثرينين مؤلفي ابوحنيفه دينوري،شام اوردسوندان مختارين اوردوسونا سيْغينميش امير ابن حبابين ديليندن يازير، امير ابن حبيب مختارين اوردوسونون سركرده لريندن اولان ابراهيم ابن مالك اشترله گؤروشده اونا دئدي:- «سنين قوْشونونا قاتيلاندان قصه م آرتيب .اونا گؤره كي، عربجه دانيشيق ائشيتميرم».

بو فاكتلاردان گؤروندويو كيمي بابك و آلدونلار حركاتيندان يوزلر و مينلر ايل قاباق ائله جه ده همين دؤرده آذربايجاندا توركلر ياشاييرديلار.ايندي ايسه خرمدينلر و اونلارين ديني و ميللي منسوبيتي حاقيندا قيسا معلومات.

-منبع لرين معلوماتينا گؤره خرمي لرين عربلره قارشي آزادليق مبارزه سي 61 ايل داوام ائتميشدير .اونون اوچده ايكي حيصه سيني بابكه قده ركي دؤور تشكيل ائديركي، اونون دا چوخ حيصه سينه جاويدان رهبر ليك ائتميشدي.

لاكين قيدائتمك لازيمديركي،آدي چكيلن همين آذربايجانين شيعه توركلري اؤزلرينه خرمدين دئميرديلر. خرمدين آدلي دين موجود اولما ميشدير. رسول رضوي اوْ دؤرده ياشاياق شهرستاني و باشقا مؤلفلرين مختليف كؤكلو فرقه لره خرمي آدي وئرمه لري مسئله سيني تدقيق ائدرك بئله نتيجه يه گلميشديركي، عباسي خلافتينه قارشي چيخان هر گروپ خلافت طرفيندن خرمييه آدلانديريليب.« خلافتين» « خرمي» آديندان آنجاق اورتاق اينامي وارايدي. بئله كي خرمي دن مقصد «اباحيه» يعني حرام اولان هر شئيي حلال سايماق دئمك ايدي.بئله ليكله خلافت گروپلاري كافرو مجوسي كيمي تقديم ائديب قانلاريني تؤكمه يي حلال اعلان ائديردي. 12

ده يرلي عاليم حسين فيض الهي وحيد «عربلرين 1200 ايل سونرا بابك حاققيندا اعترافلاري» عنوانلي مقاله سينده لبنانلي الخضري نين « الدوله العباسيه ، محاضرات في تاريخ اومم ال اسلاميه» آدلي اثرينده بابك و طرفدارلارينين خرميه يوخ، شيعه حرمي اولمالاريني قيد ائتمه سيني گؤسترير:«ايكينجي قيسم حرميه ،بابكه منسوبدوركي،اونلار اؤز رهبرينه بابك حرمي دئييرديلر.حرمي ايسه مذهب لرينده قتل، تجاوز،محاربه،دوْغراما حرام ساييلان شخص لره دئييليردي.ابن نديم «الفهرست» اثرينده بو مسئله يه اشاره ائدرك گؤستريركي، اونلارين حرمييه آدلانماسي اوْرادان معلوم اولور». 13 بو شيعه فرقه سينده باريش و صلح اهميتي كسب ائديردي. لاكين اونلار عرب استعلاسي ،عرب اشغالي و ظلمو ايله محاربه آپارماق مجبوريتينده ايديلر.

مسلمان شيعه لره قاطي دوشمن موقع ينده دايانان « سيرالملوك » و يا « سياستنامه » اثرينين مؤلفي خواجه نظام الملك طوسي , باطنيلره تام نفرتله بوتون شيعه لري اتهام ائده رك گؤسترير كي , خرمدينلر عصيان ائدنده باطنيلر اونلارا بيرلشيب اونلاري گوجلنديرميش و باطنيلر عصيان ائدنده خرمدينلر اونلارا بيلشيب هم مادي هم ده جانلي قوه ايله اونلاري گوجلنديرميشدير. هر ايكي مذهبين كؤكو بيردير. 14

ابن حوقل « صوره الارض » آدلي اثرينده يازير : خرميه بابكين طرفدارلاريدير و قرآن اوخويارلار. ائله جه ده اصطخري يازير كي , خرمدينلر مسجدلرينده قرآن اوخوريار.15

« الفرق بين الفرق» اثرينين مؤلفي ابو منصور بغدادي اعتراف ائتمه يه مجبور اولاراق يازير كي , بابك خرمي اؤز اراضيلرينده اولان مسلمانلاري ديني وظيفه لريني يئرينه يئتيرمكدن چكينميردي و حتي اونلارا مسجد تيكمكده يارديم ائديردي. 16

ياقوت حموي « معجم البلدان » اثرينده يازير : « بذ شهري همين شهردير كي , بابك اورادا عصيان ائتدي و اورادا اهالي مهدي نين ظهورونو گؤزله ييرلر.

« مروج الذهب » اثرينين مؤلفي مسعودي بابكين معتصم طرفيندن اؤلدورولمه سي بؤلومونده يازير : « بابكين اؤز آدي حسن ايدي ... قارداشينين آدي عبداله» . 18 عموميتله بابك و آلدونلاردا شخص آدلاري مسلمان و تورك اولدوقلاري اوچون عربجه و يا توركجه اولموشدو.

حسن ( بابك ) اردبيل ياخينليغيندا يئرلشن « بلال آوا » كندينده دونيايا گؤز آچميشدي . گنج ياشلاريندا آلدونلارين رهبري جاويدانين اؤلوموندن سونرا ائل طرفيندن « باي بك» رتبه سينه چاتميش و آلدونلارا رهبرليك ائتميشدير.19

بابكين بؤيوك حؤرمته ماليك اولان سركرده لريندن بيري ترخان ( تاري خان – تاركان , توركلرده تيتوُل دا اولوب ) ايدي. « ترخان , بابكين سركرده لريندن و اونون يانيندا بؤيوك حؤرمته ماليك ايدي. هجري قمري 221 – نجي ايلين قيشيندا بابكدن اجازه ايسته دي كي , قيشي ماراغا ياخينليغيندا يئرلشن كندينده , قوهوم – عقرباسينين يانيندا كئچيرسين . آغشين ( افشين ) ايسه اونو گودوردو و بابك اوچون اهميت كسب ائتدييينه گؤره اونو توتماق ايسته ييردي . اونا گؤره ده آغشين , اسحاق ابن ابراهيمه عايد توركه يازيب امر ائدير كي , گئجه كنده گئديب ترخاني اؤلدورسون و يا اسير توتوب اونون يانينا گؤندرسين . همين تورك گئجه گليب ترخاني اؤلدوروب باشيني آغشينه گتيرير». 20

بابكين سركرده لريندن بيري عصمت ( عربجه ) , او بيري ايسه آذين ايدي: محمود كاشغارلي « ديوان لغات الترك » آدلي اثرينده « آذين » سؤزونه اشاره ائدير. بو تورك سؤزونون معناسي باشقا , فرقلي , سئچيلن دئمكدير. « آذين : باشقا آنلامينا بير اداتدير». 21

سني مذهبلي خلافت سارايي عرب استعلاسينا قارشي مبارزه آپاران آذربايجانين شيعه آلدونلارينا خرمدين دامغاسي ووروب اؤز تجاوز لرينه برائت قازانديريرديلار. بونون قارشيسيندا ايسه آلدونلار و بابك , عرب خلافتيني غير مسلمان و اسلامدا پيسله نن يهودي و جهود آدلانديريرديلار. ابن الاشير يازير : سهل ابن سنباط , بابكي حيله و كلك له آغشينين آداملارينا تحويل وئرنده , بابك حيرسله نيب ابن سنباطا دئيير: « مني بو يهودييه ( جهودا) چوخ اوجوز ساتدين ». 22

طبري ايسه يازير : بابكين سركرده لريندن آذين دئدي: من بو جهودلارين ( خليفه قوشونونون ) اليندن قالايا سيغينماياجاغام . او حتي اؤز قاديني و عايله سيني ده قالادا قويمادي. 23

ساسانيلرين تؤر- توكونتولريندن اولان بعضي لرين آغاليق ايسته مه لري ائله جه ده عربچيليك و عرب استعلاسي ايله مبارزه آپاران و اؤلكه لرينين استقلاليني قوْرويان « آلدونلار اسلام احكامي و قرآن معارفيني خلافتين گؤروشلري يعني حاكيم گؤروشلرله يوخ , بلكه اؤزل گؤروشلرله تانيتديريب يوْزوردولار». 24

آلدونلار بابكين مبارزه سي و محاربه سي محض آذربايجان اراضيسينده باش وئره رك داوام ائتميشدير. معاصر دؤرده آذربايجانليلارين ياشاديغي اراضيلرده آلدونلارين و بابكين طرفدارلاري ياشاميشلار. آلدونلارين نفوذ دايره سي « جنوبدان اردبيل , مرند حدودلارينا , شرقدن خزر دنيزينه , شاماخي و شيروان بؤلگه لرينه , شيمالدان مغان و آراز , غربدن جلفا , نخچوان و مرنده چاتيردي ». 25

عيني زاماندا زاگرس داغ سلسله لري اوزه رينده يئرلشن شهر و كندلرده ده آذربايجان توركلري ياشاييرلار . بو حركاتدا اونلار بابك و آلدونلاري دستكله ييرديلر. « بير گروپ جبال , همدان , اصفهان و باشقا يئرلرين ده اهاليسي آلدونلارا قوْشولوب همداندا توپلاشديلار و عصيان ائتديلر». 26

بلعمي , طبري تاريخيندن ترجمه و اقتباس ائده رك يازديغي اثرينده آذربايجانين سرحدلري حاققيندا يازير : « اونون ( آذربايجانين ) ايلك سرحدلري همداندان باشلانير , ابهر و زنجاني احاطه ائتمكله سوندا خزرلرين دربندينه چاتير . بو آرادا يئرلشن هر نه قده ر شهر وارديسا هاميسي آذربايجان شهرلري آدلانير ». 27

بلعمي همين اثرين باشقا يئرينده آذربايجانين , توركلرين الينده اولماسينا اشاره ائدير.

عباسي خلافتي آذربايجانين بو شيعه و مسلمان توركلرينين الينده عاجيز قاليب تورك گوجو ايله اونلاري محوائتمه يه قرارا آلير. بؤيوك بوْغا و توركستان اراضيسينده يئرلشن اسروشنه لي آغشيني عرب قوشونونون سركرده سي ائده رك بابكين و آلدونلارين دؤيوشونه گؤنده رير . 22 ايله ياخين مبارزه آپاران , عرب خلافتينين ظلمو و استعلاسينا قارشي مقاومت گؤسترن آذربايجان , آغشينين و عرب قوشونونون اوُزون مدتلي هجوملاري و محاصره سي نتيجه سينده يئنيلير. بابك عايله سي , قارداشي و بير نئچه نفرله بذ قالاسيندان گيزلي چيخير و سهل ابن سنباطا سيغينير. لاكين سهلين خيانتي ايله او آغشينه تسليم ائديلير. 4 يانوار 838 – نجي ميلادي ايلينده اونو سامرا شهرينه گتيريرلر.

ابن سياح دئيير : بابكي توتاندا من و بير نئچه نفر اونا موكل ليك ائديرديك. اونو يولا گتيرمه يه چاليشيرديق و دئديك كي , سني خليفه نين يانينا آپاراندا خليفه سندن سوروشاندا بابك سن سن؟ دئه بلي يا اميرالمومنين . سنين بنده نم , گناهكارام , اومود ائديرم امير مومنين مني عف ائدر, گناهيمدان گئچر. لاكين بابك خليفه نين يانيندا بلي دئييب سوُسدو , اونا اشاره ائتديك , اليني سيخديق كي , دئديكلريميزي دئسين. او دانيشمادي و رنگي بيله قاچمادي. 28

خليفه نين امري ايله بابكي وحشي جه سينه قطله يئتيرديلر. بابكين قارداشي عبداللهي دا بو وضعيت ده باغداد دا قتله يئتيرديلر.

بابكين عرب خلافتينه قارشي مبارزه سي او قده ر گوجلو ايدي كي , مسعودي « مروج الذهب » ده آيدينجا يازير: « آز قاليردي , خلافتي آرادان قالديرسين ». 29

بابكين مغلوبيتي آلدونلارا آغير ضربه ووُردو. آما اوْنلار محو اولماديلار. حتي اوْنلارين طرفدارلاري اوُزون ايللر بذده ياشاييرديلار و ابودلف مسعر ابن مهلهل اوْنونجو ميلادي عصرده اوْنلاري گؤروب». 30

شيعه و مسلمان اوْلان آلدوْنلارين اينامي ايندي كي آذربايجانليلارين ديني ايناملارينين ايلكين حالتي كيمي حساب ائديله بيلر. ائله اونا گؤره ده زامان – زامان بابك و آلدوْنلار آذربايجان خالقي طرفيندن سئويليب , يئنه سئويله رك آزادليق اوُغروندا مبارزه سيمووللارينا چئوريليب.

قايناقلار

1- آراز اوغلو « مختصر آذربايجان تاريخي » 2000 .صحيفه 13
2- فريدون آغاسي اوغلو « آذر خالقي » باكي – 2000 , صحيفه 11-70
3- رحيم رئيس نيا « آذربايجان در سير تاريخ ايران از آغاز تا اسلام » صحيفه 876 و باخ: « نويد آذربايجان » قزئتي , 16 مارت – 2004 نمره : 337 عادل ارشادي فرد « تروُككي هاي باستان آذربايجان »
4- محمد عمي زين الديني « تاريخ تبريز ( قديم دؤردن مغوللارا كيمي)» تبريز 1380هجري « اختر» نشرياتي صحيفه 140
5- طبري محمد ابن جرير ”‌ تاريخ طبري يا تاريخ الرسل و الملوك “ ترجمه ائدن ابوالقاسم پاينده جلد 1 انتشارات بنياد فرهنگ ايران , تهران 1352 صفحه 293
6- « وارليق» ژورنالي , تهران 1382 ساي 1-128 ,حجت الاسلام محمد حافظ زاده « نگاهي به زبان باستان تركي » صفحه 10
7- بلعمي « تاريخنامه طبري ( گردانيده منسوب به بلعمي ) جلد 1 تصحيح محمد روش , تهران 1374 صفحه 263-262
8- محمد تقي زهتابي ” ايران توركلرينين اسكي تاريخي “ جلد 2 تبريز 1379 اختر نشرياتي صفحه 667
9- شمس تبريز قزئتي , نمره 104 تبريز 1380 دكتر ح.فيض الهي وحيد « آيا سرخجامگان شيعه نبودند».
10- ابو حنيفه احمد ابن داود دينوري « اخبار الطول» ترجمه ائدن دكتر محمد مهدوي دامغاني , نشرني 1364 صفحه 339
11- « آذربايجان تاريخي » باكي 1994 آذر نشر صفحه 260
12- رسول رضوي « بابك و نقد تاريخ نگاري » تبريز 1380 شركت چاپ و نشر امين آذربايجان صفحه 172
13- « اختر » قزئتي – ويژه نامه بابك , قهرمان آزادي , دكتر فيض الهي وحيد « بيداري ( وجدان قضاوت ) در (كشور هاي عربي) در مورد ( بابك) اعتراف اعراب پس از 1200 سال , سال 223 ( ه.ق) اعدام در سامرا – 1423 اعتراف در بيروت » صفحه 19
14- « شمس تبريز» قزئتي 1380 نمره 104 دكتر فيض الهي وحيد « آيا سرخجامگان شيعه نبودند و باخ : خواجه نظام الملك « سيرالملوك ( سياستنامه ) با اهتمام هيوبرت دارك بنگاه ترجمه و نشر كتاب تهران 1340 صفحه 290 و باخ : سعيد نفيسي « بابك» باكي 1990 اؤرنك نشرياتي صفحه 21
15- ابوذر ورداسپي « سرخ جامگان و نمد پوشان- تحليلي كوتاه از جنبش خرم دينان و نهضت حروفيان – تهران 1357 انتشارات پيوند صفحه 21
16- ابو منصور عبدالفاهر بغدادي « فراق بين الفراق » باب چهارم , ترجمه دكتر محمد جواد مشكور صفحه 203
17- رسول رضوي « بابك و نقد تاريخ نگاري » تبريز 1380 شركت چاپ و نشر امين آذربايجان صفحه 163
18- ابوالحسن علي بن حسين مسعودي « مروج الذهب » جلد 2 ترجمه ابوالقاسم پاينده تهران , انتشارات علمي و فرهنگي چاپ پنجم 1374 صفحه 471 .
19- « نويد آذربايجان » قزئتي شماره 167 , 9 مرداد 1380 صفحه 4 دكتر حسين محمد زاده صديق « آلدونلار».
20- جمال لحافيان « چهره واقعي بابك خرمدين » تهران 1379 انتشارات نگاه سبز صفحه 72
21- ماحمود كاشغارلي « ديوان لغات الترك » چئويرن بسيم آتالاي جلد 1 باسقي 4 آنكارا 1998 صفحه 76
22- رسول رضوي « بابك و نقد تاريخ نگاري » تبريز 1380 شركت چاپ و نشر امين آذربايجان صفحه 176
23- ابوذر ورداسپي « سرخ جامگان و نمد پوشان – تحليلي كوتاه از جنبش خرم دينان و نهضت حروفيان – تهران 1357 انتشارات پيوند صفحه 24
24- سفرنامه ابن حوقل ( ايران در صوره الارض ) , ترجمه و توضيح دكتر جعفر شعار , انتشارات اميركبير تهران 1366 چاپ دوم صفحه 116
25- سعيد نفيسي « بابك»اؤرنك نشرياتي باكي 1990 صفحه 30
26- دكتر غلامحسين يوسفي « يادداشتهايي در زمينه فرهنگ و تاريخ » تهران 1371 چاپ اول صفحه 133
27- ابو علي محمد بلعمي « ترجمه تاريخ طبري» تهران 1344 صفحه 51
28- ابوذر ورداسبي « سرخ جامگان و نمد پوشان – تحليلي كوتاه از جنبش خرم دينان و نهضت حروفيان تهران 1357 انتشارات پيوند صفحه 30
29- ابوالحسن علي بن حسين مسعودي « مروج الذهب » جلد 2 ترجمه ابوالقاسم پاينده تهران انتشارات علمي و فرهنگي چاپ پنجم 1374 صفحه 471
30- دكتر غلامحسين يوسفي « يادداشتهايي در زمينه فرهنگ و تاريخ » تهران 1371 چاپ اول صفحه 145